Innleiing
Den 24. september tok klassa mi del i Forskingsdagane i Volda. Dette er eit årlig arrangement landet over, og har fokus på forsking og for å formidle sin kunnskap. Vi skulle formidle om mat og matkultur på Volda bygdetun, så vi vart inndelt i forskjellige grupper der vi alle skulle ta føre oss forskjellige tema. Eg var på gruppe med Hanna Eide og skulle formidle om graut og graut-tradisjonar.
Grauten sin historie
Graut er noko som vi nordmenn har ete i over 100 år, alt i vikingtida var det kvinna sitt arbeid å male kornet med håndkvern slik at dei hadde graut resten av dagen. Det vart brukt ulike kornsortar som havre og bygg, og dette kokte dei opp i vatn. Namnet på grauten kom gjerne til i kva slags ingrediensar som dei brukte. I havregrynsgraut brukte dei havre og bygg i byggrynsgraut, desse har eit felles namn, vassgraut, som tyder på at det er kokt opp i vatn. (Høberg, 2016) (Notaker. 2006. s.79)
Utifrå den informasjonen som vi har frå slutten av 1800 og byrjinga av 1900 talet var det vanlig å ete graut to gangar per dag, som oftast til dugurd (lunsj) og kvelds, eller kvelds og frukost. Grauten blei varma kun den første gongen, andre gongen åt dei grauten kald. (Notaker. 2006. s.40)
Du lagde forskjellige typar graut til ulike høve; rømmegrauten var ei av dei finare grautane og vart brukt til bryllaup og jonsok, denne grauten går heilt tilbake til 1700 – talet og vart omtalt som ei av Norges nasjonalrettar. Risengrynsgrauten var begynt å bli vanlig rundt 1900 talet og i 1980 – åra var denne retten på sjetteplass over den mest brukte middagane i Noreg. Risgryn kom også på 1700 – talet men vart ikkje brukt til graut før seinare. For bare nokon år sida var det vanlig med laurdagsgraut og julegraut, men dette eksistera nesten ikkje lengre. Vi har og fått andre typar graut som kjøleskapsgraut som innehelder fleire ingrediensar, og som ikkje trengst å kokast. (Notaker. 2006. s.81)
På 1860 – talet kom grautstridne mellom Per Christian Asbjørnsen og sosiologen Eilert Sundt. Dette handla om at dei var uenige i korleis ein laga grauten. Asbjørnsen meinte at ein sjettedel av mjølet dei brukte i grauten var bortkasta på grunn av måten dei lagde grauten og dette var det same som ein halv million dalar. Sundt meinte at vi skulle stole på kvinnen som lagde mat og vere tro til den kunnskapen som vi hadde fått frå dei tidlege generasjonane. (naturfag.no, 2014)
Vårt opplegg
På denne dagen skulle vi lage havregrynsgraut ut ifrå korleis dei gjorde det på 1800 – talet, dette skulle vere til smaksprøve for dei som kom innom stasjonen vår. Dette lagde vi med vatn og salt. Vi lagde og ein graut utstilling som viste grauten sin utvikling, samt forskjellige gjenstandar som var relevant.
I utstillinga vår var det:
Byggrynsgraut: Dette er ein av dei eldste typane graut som vart brukt til kvardagsgraut. Denne vart servert i ei treskål slik som det vart gjort på 1800 – talet, på den måten ville det vere tydelig for dei besøkande kva som var den eldste grauten.
Risengrynsgraut: Denne grauten la vi opp i eit større tre tallerken, dette for å representere korleis dei åt grauten. Før åt dei som budde på same gård frå det same grautfatet, deretter tok dei mjølk frå mjølkefatet. På risengrynsgrauten hadde vi kanel og sukker som er vanlig i dag. Vi prøvde også å lage eit smørauge i form av eit kors, dette var vanlig før i tida for å verne mot vonde makter. (Notaker. 2006. s.41)
Rømmegraut: Dette vart presentert på ein fin måte i ein glass skål for å vise at dette er ein finare graut.
Riskrem: Riskremen er blitt ein juletradisjon i Noreg, og vi presenterte det i ein plast bolle. Dette for å vise utviklinga av kva vi kan ete graut av den dagen i dag, spesielt kalde grautar.
Kjøleskapsgraut: Denne vart presentert i eit Norges glas. Grunnen til dette er for det estetiske, at vi kan bruke gamle glas til nyare graut. Når ein skal lage kjøleskapsgraut må ein også lage den i noko med lokk.
Fjordland: Vi hadde kjøpt inn ein fjordland som vi sat fram for å vise til kor enkelt det er å få tak i graut i dag, at ein ikkje trenger å lage den sjølv. Vi fekk og høyre at det er folk som kjøper inn fjordland og bruke det som grunn «oppskrift» til å lage større porsjonar med for eksempel rømmegraut.
Dekorasjonane som vi brukte i utstillinga var gamle sleiver som vi rørte med for å bruke mest mogeleg av det same utstyret som før i tida. Vi fekk også tak i eit gammalt øl-beger i tinn, som er 100 år gammalt. Øl, eller sul som det heite, er noko av det som danskane drakk attåt grauten, derfor ønskte vi å ha denne med. Saman med den hadde vi ein gammal boks som stod kanel på av Friele. Vi veit ikkje kor gammal denne er. (Notaker. 2006. s.41)
Heile forarbeidet til utstillinga denne dagen gjekk ut på å lage graut og bringe den trygt fram til Haualeite. Dette gjorde at vi måtte sette oss inn i historia til grauten og korleis den vart eten for så å vidareformidle den til dei besøkande, samtidig som vi testa kor mykje havregryn vi trengte i forhold til kor mykje vi kjøpte inn.
Erfaringar
Mine erfaringar etter denne dagen er kor artig folk syns det er med graut. Eg er overraska at det var så mange, spesielt barn som syns at havregrynsgraut var godt. Dette var faktisk første gang eg sjølv smakte på havregrynsgraut, og første gang eg lagde riskrem og kjøleskapsgraut. Som nemnt er det ikkje like vanlig med graut som det var før i tida, det merka eg spesielt sjølv fordi vi har veldig lite graut. Eg kjem sikkert til å fortsette med å lage graut heime, fordi det er både godt og enkelt.
Kva som burde blitt gjort annleis
Eg merka at det var ikkje så interessant inne med oss i forhold til dei andre gruppene, der barn kunne vere meir aktive. Det var eigentlig meininga at barna skulle få røre i grauten, men dette vart gløymt. Om eg skulle ha gjort dette igjen hadde eg laga til eventyrstund for barna. For eksempel at ein gong i timen kunne barna sette seg rundt bordet og få smake på graut mens ein av oss fortalte ein historie om graut, spør spørsmål som «Setter dokke ut graut til nissen?» og «Korleis du trur dei åt graut på 1800 – talet». Dette for å gjere det meir interessant og la barna ta del i diskusjonar samtidig som vi enklare fekk formidle det vi kunne i staden for at barna bare går før vi hadde snakka ferdig.
Kjeldeliste:
Høberg,E.(2016, 20. april) Norsk mat og matkultur. Henta 5. oktober 2017 frå https://snl.no/Norsk_mat_og_matkultur
Naturfagsenteret (2014,21.mai). Grautstriden. Henta 5.oktober 2017 frå https://www.naturfag.no/artikkel/vis.html?tid=2078020&within_tid=2078018
Notaker,H. (2006). Mat og måltid. Oslo: Aschehoug.
Vedlegg:
