På tide med nytt blogginlegg! Denne gangen er det takkebakst eg har fått prøve meg på. På skulekjøkkenet laga vi både lefser, flatbrød, tjukklefser og kokte søst å ha til. Då lærde eg meg å bake ut lefser på skikkelig vis. Som heimearbeid valde eg å lage mjukebrød til fisk og kling, etter som det er ein stor favoritt i heimen.

Lefsebaking har lenge vore ein tradisjon i Noreg, men fyrst på 1800-talet då poteta kom til Noreg vart den også brukt i lefser. I eldre tider vart det laga lefser og flatbrød av praktiske årsaker, etter som kornet held seg lengre når det har vorte malt, steikt, tørka og stabla i stabburet.

Det å stable tørre flatbrød fungerer betre enn å ha kornet i posar fordi kornet kan både mygle og spire, og då vert det øydelagt. Når det er steikt og stabla vert det tørt og luftig, og det hindrar myglinga mykje meir effektivt.

 

Oppskrift på mjukebrød.

kveitemjøl

poteter

Skal og kok potetene kvelden før bakedagen. Pakk dei inn i klede slik at dei held på varmen. Mal potetene og elt inn mjølet. Mengd mjøl i potetene vert brukt etter augemål, til ein får rette konsistensen. Det er lurt å ha med seg nokon med erfaring fyrste gongen ein skal lage dette. Deigen skal vere smuldrete og litt klissete, før ein køyrer den i kverna ein gong til. Deiga eltast ein siste gong før ho er klar til å verte baka ut og steikt.

Mjukebrøda skal sjølvsakt dynkast før ein serverer dei. Ein tar gjerne smør, kvitfisk, potet og gulrøtter på, før ein rullar det inn. Nokre har gjerne både brunost og bacon i klingen i tillegg.

Det er vanskelig å vite kor utbreidd fisk og kling er. Etter munnlege kjelder eg har spurt, har dei hevda det kjem frå vik (Innvik og Utvik i Stryn). I boka «Fjordamat» kan ein finne oppskrift på fiskekling frå generelt Nordfjord, i tillegg til særoppskrifter frå Gloppen, Randabygda og Naustdal. Det vert også nemt at det har vore tradisjon i Selje, Hennebygda, Hornindal og Utvik. Etter dette tenkjer eg at det er noko utbreidd i Nordfjord og omegn, men etter mi erfaring er det også mange Nordfjordingar som ikkje er kjend med denne matretten. Før i tida i Gloppen var det ikkje uvanlig å ha lutefisk i kling som julemiddag, medan i Randabygda har dei gjerne pinnekjøt i klingen til jul.

Kongsvik & Støfringsdal. (1999, s. 60-63)

I Noreg har vi hatt mølledrift heilt tilbake til 1100-talet. Då var det nokre munkar som bygde ei mølle i Akserelva. Etter kvart som tida gjekk fekk ein modernisert møllene, og på 1700-talet vart møllene industrialisert. Med moderniseringa i 1950-åra forsvann mesteparten av mølledrifta i Noreg. Men ein kan likevel sjå gamle kvernhus ved småelvane rundt om i bygder endå.

Bjørnstad (1998, s. 80-82)

 

Kjelder:

Åse Kongsvik & Kari Støfringsdal. (1999) FJORDAMAT: Kokeboka for Sogn Og Fjordane. Førde: Selja Forlag.

Åsmund Bjørnstad (1998) KORN: Frå steinalder til genalder. Oslo: Aschehoug Forlag.

For å konservere kjøt brukar vi metodar som salting, tørking eller røyking. I gamle dagar då dei ikkje hadde verken frysar eller kjøleskap for å halde maten god måtte dei ty til desse metodane for å halde kjøtet etant gjennom året. No i våre dagar brukar vi desse metodane for å få god smak og mørning på kjøtet. Ellers kan vi kjøpe kjøt i butikken slik vi vil ha det når vi vil ha det utan å måtte tenke på korleis det har kjeme dit.

I følge illustrert vitenskap er; prinsippet bak salting å skape en størst mulig saltkonsentrasjon utenfor cellene i det kjøttet man ønsker å oppbevare over tid. Vannet trekkes dit hvor konsentrasjonen av salt er høyest. Resultatet er at kjøttet tørker inn. Uten vann kan ikke bakteriene overleve, og dermed unngår man at matvarene går i forråtnelse.

Illustrert vitenskap (2009, 1. September) Hvorfor kan salt brukes som konserveringsmiddel? Henta frå http://illvit.no/teknologi/matvarer/hvorfor-kan-salt-brukes-som-konserveringsmiddel

Speking er ein prosess som foregår når eit matstoff vert konservert ved tørking og/ eller salting. Med Speking forstår vi ein prosess der enzym som naturleg er til stades i kjøt og fisk spaltar proteinmolekyla i mindre einheiter.

(Riddervold, 2004.)

Denne samlinga av mat, kultur og konservering har vi fått vere med på prosessen som går frå levande dyr til ferdige kjøtprodukt. Vi slakta og parterte lam, i tillegg til å lage pølser og salte fenalår.

 

Mitt produkt

Eg har valt å lage fenalår på enkel måte. Fyrst la eg låra i salt. Eg la grovsalt i botnen, deretter strødde eg finsalt på heile låra, og til slutt strødde eg endå meir grovsalt over heile. Salteprosessen fungerer slik at vatnet som er i kjøtet trekk ut, medan saltet trekk inn. Dette er for å ha minst muleg vatn i kjøtet når vi heng det opp. Låra var store og låg i heile 6 dagar. Eg fann etter kvart ut at eg har feilberegna saltetida, så det var sannsynligvis for lenge etter som dei berre vog 4 kg kvar. Då vil nok kjøtet bli veldig salt å ete, men det finn ikkje vi ut før dei er heilt ferdige. Etter saltinga sjølde vi låra med kaldt vatn og tørka med eit reint kjøkkenhandklede. Så la eg låra kalt og i plast. Dei skal ligge til modning i ein temperatur på om lag 0 til 4 grader i ei veke før eg heng dei opp. Så skal dei henge fram til jul. Plassen eg skal henge dei er kjellaren heime, der det er veldig luftig på grunn av ein utkastvind frå ventilasjonsanlegget i huset.

 

Litteraturliste:

Riddervold, Astriberg, Per. (2004). Spekemat. Oslo: Teknologisk Forlag.

Illustrert Vitenskap. (2009, 1. September). Hvorfor kan salt brukes som konserveringsmiddel?  Henta 19. November 2017 frå http://illvit.no/teknologi/matvarer/hvorfor-kan-salt-brukes-som-konserveringsmiddel

Då var det på tide med eit nytt blogginlegg! Denne gangen vil eg fortelje om familiedagen på Volda Bygdetun den 24. September. Dette er ein del av arrangementet forskningsdagane. Forskningsdagane er eit arrangement for å vise fram kva som blir forska på ved høgskular og andre utdanningsinstitusjonar. Vi i mat, kultur og konservering fekk vise vår del på Haualeite.

På Haualeitet skulle vi dele oss i grupper for å så ha ei utstilling eller ein aktivitet i lag, som skulle omhandle ein norsk mattradisjon. Eg og Rosalyn slo oss saman og valde å ha utstilling om graut. Vi fann ut at vi ville ha ei utstilling som viste fram ulike sortar graut frå ulike tidsepokar, i tillegg til å lage vassgraut for smaksprøver. Gjestane kunne også ta med seg oppskriftene til dei ulike grautsortane vi hadde laga, slik at dei også kunne prøve dei ut heime.

Byggrynsgraut

Grauten er like gammal som Noreg sjølv, om ikkje eldre. Grauten var fast kvardagskost fleire gongar om dagen. Her har vi laget ein god gammal variant.

2 dl byggryn

5 dl vann

5 dl ekstra lett mjølk

1/2 ts salt

Legg byggryna i kaldt vatn over natta. Hell av vatnet. Ha mjølk, byggryn og salt i ein kjele og kok opp under omrøring. La grauten småkoke i ca 20 minutt, eller til byggryna er møre.

 

Rømegraut

Spekemat og rømegraut har lange tradisjonar i Norge. Utrulig godt er det også. Rømegraut kan du lage enkelt frå grunnen av, men du får også kjøpt det ferdig i butikken. Server smør, sukker og kanel til.

5 dl seterrømme

2 dl kveitemjøl

5 dl mjølk

1 ts salt

La rømmen koke i ca. 5 minutt. Sikt i halvparten av mjølet og rør kraftig. La det stå å koke på svak varme til smøret (feittet) piplar fram. Ta av smøret med ei skei før du rører inn resten av mjølet og sper på med mjølka. Spe på litt mjølk av gangen og rør godt mellom kvar gong. La grauten småkoke i ca. 5 minutt før du smakar til med salt.

 

Fagstoff

Når vi skulle formidle grauten si historie tok vi utgangspunkt i boka til Henry Notaker; «mat og måltid». Han har gått gjennom heile landet for å finne informasjon om blant anna husmannskost, herregårdsmat og julemiddagar. Informasjonen som han har om graut starta på slutten av 1800 – talet og byrjinga av 1900 – talet, derfor vil dette vere hovudfokuset vårt.

Grauten si historie starta alt før vi hadde korn tilgjengelig, i Europa laga dei graut av bønner, erter og linser. I Noreg var grauten sett på som ein kvardagsrett over ein lengre periode og vart kokt med alle slags korn. På slutten av 1800 – talet kom valsemøllane som gjorde det mulig å få finare mjøl til grauten, dette gjorde at det vart meir avhengig av væska som blei brukt under kokinga. Den enklaste var vassgraut som vart kokt med vatn, utan om det hadde dei tilgjengelig mjølkeproduktar som søtmjølk, surmjølk, skumma mjølk, råmjølk, myse, smør og fløyte. (Notaker. 2006. s. 79)

I gamle dagar var det mest vanlig med to grautmiddagar om dagen, anten dugurd (lunsj) og kvelds, eller frukost og kvelds. Den første grauten som dei kokte vart eten varm, medan den andre vart eten kald. Det som var vanlig etter eldre Norsk tradisjon var å ha øl som sul til grauten, dette var mest vanlig for dei som budde i byen. I tillegg var det forskjell mellom grautane i by og bygd, bøndene lagde graut av bygg og havre medan byfolket lagde av finare mjøl. (Notaker. 2006. s.40-41 & 53)

«Sul er ein samlebetegnelse for saftig eller feit mat som vert ete som tilbehør til «hovudmaten» graut eller brød. Kan være både kjøtt eller fisk, flesk, melkeprodukter eller øl» [1]

Grauten fekk namn av etter kva slags innhald som var i den, eller i kva slags situasjon han vart ete i. Blandt desse har vi rømegraut og risengrynsgraut. Rømmegrauten vart omtalt som vår nasjonalrett og det var ein finare graut som vart kokt på sur fløyte. Det var denne grauten folk lagde til større samlingar som bryllaup og jonsok.   Risengrynsgrauten er den grauten som blir mest ete i Norge. (Notaker. 2006. s. 79 – 81)

På 1860 talet var det ein grautstrid mellom Peter Christen Asbjørnsen og sosiologen Eilert Sundt. Denne striden handla om mjølet i grauten. Asbjørnsen meinte at vi sløste mykje av mjølet når vi tilsette det etter at grauten var ferdig kokt. Medan Sundt meinte at vi ikkje skulle tvile på vår vår tradisjon og den kunnskapen som vi hadde fått.  [2]

 

Dagen på Haualeitet

Å vere på haualeitet var ei kjekk og spennande oppleving der vi vekk lært vekk kunskapen vi hadde fått om graut. Vi lagde masse graut-smaksprøver slik at alle som kom skulle får smake på havregrauten kokt på vatn. Vårt stand var ikkje like attraktiv som dei med aktivitet, men det kom likevel mange innom for å sjå på graut-utstillinga vår. Det var også koselig når nyskjerrige ungar fekk høyre om at dei åt byggraut i vikingtida, og at dei synest det var stilig at grauten låg i ei gammaldags skål sann at det såg ut som det gjorde før i tida. Det vi kunne gjort annerledes var at vi kunne laga standet vårt meir attraktivt for ungane ved å lage meir aktivitet ut av den. Men alt i alt synest eg det var ei fin oppleving å vere på haualeitet, og anbefalar barnefamiliar å ta turen neste år.

 

Kjelder

Notaker. 2006. Mat og måltid. Oslo: Aschehoug

Restemat. 2010. Mat, kultur og språk. [Blogginnlegg]. Henta frå http://restemat.blogspot.no/2010/08/mat-kultur-og-sprak.html

Naturfagsenteret. 2014. Grautstriden. Henta 21. september 2017 frå https://www.naturfag.no/artikkel/vis.html?tid=2078020&within_tid=2078018