Takkebakst og småkaker

Det nærmar seg jul, og fjerde samling er no gjennomført. Ein lærerik og sosial samankomst der latteren satt laust og mjølet flaug for å seie det mildt. Slik går det når det er takkebakst som skal lagast på skulekjøkenet til høgskulen.

No er flatbrød og serinakaker ferdiglaga. Prosessen med å lage desse har vore særs fin, då eg har fått med meg både mor (oldemor) og mormor i bakstelaginga. Dette har vore ei lærerik erfaring for oss alle tre, då berre eg har laga flatbrød før. Kven skulle trudd at eg kunne lære mine baksteførebilete noko, dei som kan alt?

Jula, ei høgtid som blei nøye planlagt
Før i tida var ein heilt avhengig av å planlegge fram i tid, og juleforberedelsane var intet untak. I følgje Sissel Brunstad og John Roald Pettersen fulgte juleplanlegginga årstidene, og byrja så tidleg som i februar-mars i høve vinterfiske. Vidare blei kornsåiinga om våren avgjerande for julebaksten, medan slaktinga og kornhaustinga om hausten skulle sikre det gode julemåltidet, samt ulike typar bakstverk (Brunstad & Pettersen, 2007, s.12).

Korn
I høve julebaksten var ein heilt avhengig av korn. Når ein på Sunnmøre brukte ordet «korn», var det bygg dei meinte. Denne kornsorten blei også kalla grynmjøl, og kunne blant anna bli brukt i flatbrød og i graut (Brunstad & Pettersen, 2007, s. 17). Ein kunne og skilje namnet på mjølet etter kva som var føremålet med det. Kokemjøl blei brukt til suppe og graut, medan bakstemjølet blei brukt i høve bakinga. Dette mjølet trengte ikkje å være så særs fint, og det kunne derfor vere nokså grovkorna. Likevel var ein «påpasselege med å leggje det beste kornet til side til ekstra fint flatbrød og lefser til jul» (Brunstad & Pettersen, 2007, s.17).

Flatbrød
I følgje Arne Brimi og Ardis Kaspersen (2004, s.102) er det ikkje mange nasjonalrettar som kan måle seg med flatbrødet. Kanskje kan dette vere fordi flatbrødet har vore ein del av den norske kosten i fleire generasjonar? Ingebjørg Lyster og Olaug Myrhol Hatløy (2012, s. 140) nemner at flatbrød var ein særs viktig del av kosthaldet før, og at det blei nytta til dei fleste måltid gjennom heile året. Dette var mogleg då flatbrødet heldt seg lenge, om det berre blei oppbevart luftig og tørt.

Oppskrifta som eg nytta meg av fekk eg utdelt på samling 18.11.17. Dette var ei oppskrift eg tykte var enkel å arbeide med, og lett lot seg kjevle ut.

Oppskrift: ca 16-18 stk                I tillegg treng du:
250 gram byggmjøl                      Bakstemjøl: like delar bygg- og kveitemjøl
250 gram sammalt rugmjøl        Steiketakke: skal stå på 7-8
250 gram kveitemjøl                    Rutakjevle
2 ts salt                                            Bakstepinnar
6 dl lunka vatn                              Bakstunderlag av til dømes tøy

Fyrst blanda vi alle dei tørre ingrediensene i ein bakstebolle. Deretter sette vi til vatnet og knadde deiga godt saman. Den skulle bli smidig og passe fast. Når deiga var god å arbeide med, vog vi opp emner på 80 gram. Av denne deiga fekk vi 16 emner, desse trilla vi runde før vi byrja å kjevle dei ut til leivar på baksteunderlag.

Leivane skulle vere så tynne som mogleg, og for at dei skulle bli jamne var det naudsynt å snu emnet fleire gongar. Her var bakstemjølet avgjerande for at leivane skulle vere enkle å handtere. Når leivane var store nok, hadde vi dei på steiketakka. Der blei leivane venda på etter kvart som dei blei gylne. Då kosta vi også takka rein for bakstemjøl.

Når dette var gjort la vi flattbrøda på eit trebrett som var dekt med eit klede, før vi byrja prosessen på nytt. Når alle flattbrøda var ferdigsteikte, bretta vi dei og la dei i ei kaketine.

Serinakaker
Serinakaker har i fleire år vore tradisjon å lage i min familie. Særleg i 2014 fekk vi forspist oss på denne småkakesorten, då mormor med eit uhell firedobla oppskrifta. Då blei det laga heile 600 serinakaker! Denne gongen leste vi gjennom oppskrifta to gongar, berre for å vere på den sikre sida.

Oppskrift:
300 gram margarin
9 dl kveitemjøl
4 ts bakepulver
2 ts vaniljesukker
3 dl sukker
3 egg (eit skal nyttast til pensling)
20 stk mandlar (dess skal grovhakkast)
Ønska mengde perlesukker

Steiketemperatur: 200 grader
Steiketid: ca. 10 min.

Først smuldra vi mjøl og smør saman i ein bakebolle. Deretter blanda vi inn resten av dei tørre ingrediensane. Dei to egga som blei nytta i sjølve baksten, blei piska lett saman før dei blir helt over i bakebollen med dei andre ingrediensane. Deiga blei så elta til den blei fast og fin (ca. 3-4 min). Etterpå blei deiga knadd for hand, slik at vi fekk ut mesteparten av lufta. Vidare delte vi deiga i 8 passeleg store emne. Desse trilla vi til pølser som vi deretter delte i ca. 1,5 cm store bitar.

Bitane forma vi til kuler som blei plassert på bakebrett. Når brettet var fullt pressa vi kulene flate med ein gaffel. Deretter blei dei pensla og påført mandelmasse og perlesukker.

Etter dette blei dei flate deigkulene plassert i omnen i ca. 10 min, til dei var gylne på toppen. Dei blei deretter avkjølt på rist og plassert i kakeboks.

Refleksjon kring bakstetradisjonar
For dei fleste er jula ei høgtid som har stor betydning, både når det kjem til tradisjonar kring bakst og måltid, og ikkje minst familiehygge. Med tanke på arbeidet som før i tida blei lagt ned i juleførebuinga, er det ikkje vanskeleg å sjå kontrastane til dagens moderne samfunn. Ofte kan ein ty til lette løysingar, dette gjeld også julematen og julebaksten. Kanskje er det difor lurt at vi i førjulstida tek oss tid til å tenke over handverket og kunnskapen som ligg til grunn, for at det er mogleg for oss å handle desse produkta som er særeigne for juletida. Ikkje minst må vi hugse på dei som held tradisjonane ved like.

Kjelder
Brimi, A & Kaspersen, A. (2004). Norske nasjonalretter – en matglad reise i vårt eget land. Oslo: Norsk Fakta Forlag as.

Brunstad, S & Pettersen, J. R. (2007). Den gamle sunnmørsjula. Vind forlag.

Lyster, I & Hatløy, O. M. (2012). Go’ bitar frå besta si kokebok – tradisjonsmat frå Sunnmøre. Sanseleg forlag DA.