Rosalyn's studieblogg

På den 4. samlinga vår var temaet takke og julebakst, der vi fekk lære oss å lage lefse, søst, hardinger og flatbrød. Vi fekk lære om kornet sin historie og korleis den har blitt ein av hovudressursane frå gamalt av og til nå.

Vi fekk i oppgåve å lage takkeabakst og julekake og eg har valt å lage mormor sine lefse og sjokoladetebrød. Når vi lærte å lage lefse på skulen, lærte vi å dynke lefsene, korleis smørkrem skulle leggast på og brettast. Når eg kom heim og skulle bake lefse med mamma og pappa og mamma lærte meg korleis mormor brukte å bake lefse, dette syns eg var spennande og lærerik for då kan eg sjølv velje korleis eg ønske å jobbe med lefse når eg ein gong må gjere det aleine.

Korn

Det var i Midtausten det første kornet kom frå. Dette var villkorn som kom etter at dei brant ned ein skog for å jage vekk dyr. Menvar ikkje før 10 000 – 12 000 år sida av vi begynte å dyrke korn men på grunn av klimaendring var menneska nøydt til å lagre korna over lengre tid og der resulterte i at dei busette seg. Dette førte til meir jobb i forhald til å brenne, gjerde inn og luke og hauste (Bjørnstad, 2005).

I Noreg har det blitt dyrka korn i minst 3000 – 4000 år. For at det skal så korn må vi arbeide med jorda slik at den er lett og laus i våronnar som er i april eller mai, og det vil ta 50 – 60 dagar til aka skyter opp. Det er viktig at bonden passar på åkaren sin, slik at det ikkje det skal komme ugras, sjukdommar samt at dei får nok vatn og gjødsel (Bjørnstad, 2005).

Lefser og julekake

Gudslånet vart det kalla når ein hadde fått haust mykje kort eit år, og det seiest at med mykje kort kom det ein god jul. Dette brukte dei blant anna til julebakst. Dette begynte dei med alt i oktober med lefser og flatbrød, som kom til å vere kosthaldet ut vinteren. Lefse er mykje tynnare enn flatbrød og før dei skulle smørast vart dei «klinte» (dynka). Dei finaste lefsene skulle ha smør og søst oppskjært og henta fram når dei skulle ha gjesta over Når det var snakk om julekaker, meina dei heva runde brød med forskjellige ingrediensar og størrelsar heilt fram til 1950 – talet. To av ingrediensane var sirup og rosiner som kom på 1800 – talet (Brunstad & Roald, 2007).

Mormor sine lefser

• 250 gr margarin
• 1 kopp sukker
• 3 – 4 hjortesalt
• 1 l kefir
• 1 beger rømme
• Ca. 1 kg + 750 gr hvetemel

Kva du treng å lage klart på forhand:

• Kjevle
• Om du ikkje har silikonmatte kan du bruke brunpapir som vi klipte ut i rikitg størrelse i forhald til takka.
• Takke
• Lefse pinnar.
• MANGE laken

Framgangsmåte

• Først piska du smøret og sukkert saman til smørkrem.
• Pisk saman hjortesalt med litt av kefir mjølka
• Bland saman mjølka rømma og mjølka med hjortesalt.
• Ha mjølet og mjølke røra vekselvis ned i smørkremen.

Denne blandinga blir til 30 emner.

Desse rulla vi ut i ballar og deretter klemte flate og kjevla dei litt ut slik at det skulle bli lettare å få riktig form når ein skulle begynne å kjevle.Etter at ein har kjevla ut emna steika vi lefsene på veldig sterk varme, dette for at dei ikkje skal bli for tørre, dermed skal dei rett inn i lakena.

Lakena skal ligge opp på kvarandre og dekke lefsene heilt slik at dei holde på varmen, på den måten vil ikkje lefsene hardne.

Smørkrem

• 500 gr Margarin
• 400 gr Sukker

Pisk saman smør og sukker og smør og skjær lefsene som vist på bilde under. Om det ikkje er nok smørkrem er det berre å lage meir.

 

Sjokoladetebrød

• 200gr smør
• 200gr sukker
• 1 egg
• 1 ½ plate reven sjokolade eller 1,5 ss kakao
• 1 ts vanilje – essens
• 1 tippet ts bakepulver
• Mjøl til passe deig

Framgangsmåte

Pisk saman smør og sukkeret til smørkrem. Bland deretter inn alle ingrediensane men mjølet skal blandast inn til slutt.Ha ned i mjøl til passe deig.

Del deretter inn seks like store emnar som du skal rulle ut til ein pølse og legg det på eit steikebrett.Trykk ned pølsa slik at det får ein bredde på 7 – 8cm.

Steik midt i omnen på 200° C i 10 – 15 minuttar.

Når den er ferdig steikt legg på eit lag med melis mens den framleis er varm og skjær opp i betar på 3 cm med ein skarp kniv.

Tips

Vist nokon emne blir kaldt før du får skjært opp i betar vil det bli vanskeligare å skjære fine stykkar, for å unngå dette kan du steike to og to emnar samtidig i staden for tre og tre.

Vurdering

Eg syns det var veldig spennande og lærerikt prosess. Eg har verken laga lefse eller sjokoladetebrød før, men eg har alltid likt å bare julemanna og sjakkrute så å prøve noko nytt var veldig morosamt. Eg syns å lære om ulike kakesortar og ulike måtar å lage lefse på er fasinerande fordi det er så mange forskjellige juletradisjonar og så ulike måtar å gjere ting på. Dette er kunnskap som vi har frå våre besteforeldre som dei har lært av sine foreldre, og det er det som gjer tradisjonar så fint fordi ein bevarer noko som er viktig for ein familie. Eg likte denne oppgåva nettopp fordi vi heime for eksempel ikkje bakar lefse lengre, og at eg nå fekk mogligheit til å lære meg å ta opp igjen tradisjonen som mormor gjorde syns eg er stas.

 

Kjelder:

• Bjørnstad, Å. (2005). Korn- frå steinalder til genalder. Oslo: Tun Forlag.
• Brunstad, S. P. & Roald, J. (2007). Den gamle sunnmørsjula. Vind Forlag.

På den 3. samlinga vår i Mat, kultur og konservering drog vi til Barstadvik på besøk hos Nils og Eli. Her skulle vi observere og dei som ønskte kunne vere med på å slakte lam. Det skulle bli slakta 3 lam denne dagen. Vi fekk og sjå når Nils parterte ein villsau og korleis han salta kjøttet. I tillegg til dette prøvde vi å lage mårpølse. Eli hadde laga til mat til oss slik at vi fekk smake på hjortemør, saudehaud og blodpannekake.

Konservering av kjøtt – Historie

Vi veit at salting av kjøtt vart brukt på Homers tid, men ikkje akkurat når denne metoden vart oppdaga. Dette gjer at salting er ein av dei eldste måtane å konservere kjøtt på. Saltet er med på å senke vatn aktiviteten i matvara, dette medfører at mikroorganismane ikkje kan vokse fordi vatn-aktiviteten er for lav. Mikroorganismane som kan øydelegge maten er bakteriar, gjær og muggsopp. Før var saltet så hardt at det i seg sjølv kunne gjere kjøttet haldbart, medan i dag er saltet helsemessig uheldig som gjer at vi treng andre midlar i tillegg for at kjøttet skal bli haldbart. Dette kan vere tørking, røyking, varmebehandling, kjemisk konservering eller kjøling. (Hemmer, 1997, s.139).

Tørking er ei av verdas eldste konserveringsmetodar, og blir brukt for å fjerne fukt frå matråstoffet. Dette minskar risikoen for at maten blir forgifta eller inneheld infeksjons-framkallande og matvare-nedbrytande mikroorganismar. Ein viktig faktor for tørking er temperaturen, luftfukta og lufthastigheita som kan påverke resultatet av produktet. Med eit kjølig og tørt klima med litt vind blir det best resultat av både fisk og kjøtt. (Riddervold, 1993, s.24 – 25 )

Salting blei brukt kombinert med tørking, og når saltet trekker inn i maten binder det til seg vatn molekyla som bidreg til at vatn-aktiviteten blir mindre. Det finnes forskjellige måtar å salte på, tørrsalting der vi gnir saltet inn i produktet og dekker den med salt rundt alle sidene. Dette fører til at vatnet trekkast ut og saltet trekkast inn. Det finnes og laksesalting, sprøytesalting, saltlake og direkte blanding med salt. (Riddervold, 1993, s.31 – 33)

Slakting og partering av geit.

I tillegg til slakting på Barstadvik hadde eg ein slaktedag den 14. september på Årsheim med ein venn av meg. Han er utdanna intensjonskok og har vert geitebonde i 3 år.

Vi slakta ei geit, han var 18 månader gammal og kastrert. Eg var med på alle delene av slaktinga og fekk forklaring undervegs på korleis han gjorde prosessen, samt fekk vite kva dei ulike delane på dyre er og kva det kan bli brukt til, for eksempel var eg med på å ta av og salte skinne, og vi parterte ei heil geit.

Konservering av geit.

Eg kjøpte eit halvt dyr med bonden, derfor har eg salta og tørka eit lår og ei side.

Du treng:

• Valfritt kjøtt
• Finsalt
• Grovsalt
• Ei balje

Det første eg gjorde var å dekke botn på ein balje med grovsalt, deretter gnidde eg finsalt på heile låret og la det ned i balja og dekte det med grovsalt. Låret skal ligge nederst på grunn av at det skal ligge i salt i 5 dagar. Det same vart gjort med ribba, den skal ligge i salt i 3 dagar.

Når kjøttet hadde låge lenge nok i salt kosta eg av alt saltet. Kjøttet var nå blitt fuktig og det hadde lagt seg salt lake på botnen av baljen. I ribba lagde vi to hull som vi hengte opp kjøtet i frå, og hengde det opp i ein boks som har blitt brukt for å tørke kjøtt i over 50 år. Låret skal henge i ca. 10 veke medan sida skal henge i ca 6 veke, kjem an på kor stort kjøtstykket er. Temperaturen skal ikkje komme over 10° C.

Vurdering

Eg syns dette var ein spennande prosess, frå både slaktinga, parteringa, salting og tørking. Det var veldig interessant å få oppleve to ulike måtar å slakte på fordi eg føle eg fekk god kunnskap frå begge bøndene på grunn av at dei gjorde det på forskjellige måtar. Dette gjelder også partering og salting og tørking av kjøtt. Det var og kjekt å kunne få prøve å partere sjølv på Årsheim.

Etter 12 dagar såg eg på kjøttet igjen, det såg veldig bra ut, det var fortsatt fuktig men ein kunne sjå at det alt hadde tørka litt. Sida kjøttet henger ute har det fått ein god lav temperatur som gjer at kjøttet får henge behagelig og godgjøre seg.

Kjeldeliste

Hemmer, E. (1997).Kjøtt-teknologi. Trondheim: Tapir Forlag

Riddervold, A. (1993) Konservering av mat. Tørking, Røyking, Salting, Gjæring, Sukkersylting. N.W. Damm & Søn A.S – Teknologisk forlag 1993

Innleiing

Den 24. september tok klassa mi del i Forskingsdagane i Volda. Dette er eit årlig arrangement landet over, og har fokus på forsking og for å formidle sin kunnskap. Vi skulle formidle om mat og matkultur på Volda bygdetun, så vi vart inndelt i forskjellige grupper der vi alle skulle ta føre oss forskjellige tema. Eg var på gruppe med Hanna Eide og skulle formidle om graut og graut-tradisjonar.

Grauten sin historie

Graut er noko som vi nordmenn har ete i over 100 år, alt i vikingtida var det kvinna sitt arbeid å male kornet med håndkvern slik at dei hadde graut resten av dagen.  Det vart brukt ulike kornsortar som havre og bygg, og dette kokte dei opp i vatn. Namnet på grauten kom gjerne til i kva slags ingrediensar som dei brukte. I havregrynsgraut brukte dei havre og bygg i byggrynsgraut, desse har eit felles namn, vassgraut, som tyder på at det er kokt opp i vatn. (Høberg, 2016)  (Notaker. 2006. s.79)

Utifrå den informasjonen som vi har frå slutten av 1800 og byrjinga av 1900 talet var det vanlig å ete graut to gangar per dag, som oftast til dugurd (lunsj) og kvelds, eller kvelds og frukost. Grauten blei varma kun den første gongen, andre gongen åt dei grauten kald. (Notaker. 2006. s.40)

Du lagde forskjellige typar graut til ulike høve; rømmegrauten var ei av dei finare grautane og vart brukt til bryllaup og jonsok, denne grauten går heilt tilbake til 1700 – talet og vart omtalt som ei av Norges nasjonalrettar. Risengrynsgrauten var begynt å bli vanlig rundt 1900 talet og i 1980 – åra var denne retten på sjetteplass over den mest brukte middagane i Noreg. Risgryn kom også på 1700 – talet men vart ikkje brukt til graut før seinare. For bare nokon år sida var det vanlig med laurdagsgraut og julegraut, men dette eksistera nesten ikkje lengre. Vi har og fått andre typar graut som kjøleskapsgraut som innehelder fleire ingrediensar, og som ikkje trengst å kokast. (Notaker. 2006. s.81)

På 1860 – talet kom grautstridne mellom Per Christian Asbjørnsen og sosiologen Eilert Sundt. Dette handla om at dei var uenige i korleis ein laga grauten. Asbjørnsen meinte at ein sjettedel av mjølet dei brukte i grauten var bortkasta på grunn av måten dei lagde grauten og dette var det same som ein halv million dalar. Sundt meinte at vi skulle stole på kvinnen som lagde mat og vere tro til den kunnskapen som vi hadde fått frå dei tidlege generasjonane. (naturfag.no, 2014)

Vårt opplegg

På denne dagen skulle vi lage havregrynsgraut ut ifrå korleis dei gjorde det på 1800 – talet, dette skulle vere til smaksprøve for dei som kom innom stasjonen vår. Dette lagde vi med vatn og salt. Vi lagde og ein graut utstilling som viste grauten sin utvikling, samt forskjellige gjenstandar som var relevant.

I utstillinga vår var det:

Byggrynsgraut: Dette er ein av dei eldste typane graut som vart brukt til kvardagsgraut. Denne vart servert i ei treskål slik som det vart gjort på 1800 – talet, på den måten ville det vere tydelig for dei besøkande kva som var den eldste grauten.

Risengrynsgraut: Denne grauten la vi opp i eit større tre tallerken, dette for å representere korleis dei åt grauten. Før åt dei som budde på same gård frå det same grautfatet, deretter tok dei mjølk frå mjølkefatet. På risengrynsgrauten hadde vi kanel og sukker som er vanlig i dag. Vi prøvde også å lage eit smørauge i form av eit kors, dette var vanlig før i tida for å verne mot vonde makter. (Notaker. 2006. s.41)

Rømmegraut: Dette vart presentert på ein fin måte i ein glass skål for å vise at dette er ein finare graut.

Riskrem: Riskremen er blitt ein juletradisjon i Noreg, og vi presenterte det i ein plast bolle. Dette for å vise utviklinga av kva vi kan ete graut av den dagen i dag, spesielt kalde grautar.

Kjøleskapsgraut: Denne vart presentert i eit Norges glas. Grunnen til dette er for det estetiske, at vi kan bruke gamle glas til nyare graut. Når ein skal lage kjøleskapsgraut må ein også lage den i noko med lokk.

Fjordland: Vi hadde kjøpt inn ein fjordland som vi sat fram for å vise til kor enkelt det er å få tak i graut i dag, at ein ikkje trenger å lage den sjølv. Vi fekk og høyre at det er folk som kjøper inn fjordland og bruke det som grunn «oppskrift» til å lage større porsjonar med for eksempel rømmegraut.

Dekorasjonane som vi brukte i utstillinga var gamle sleiver som vi rørte med for å bruke mest mogeleg av det same utstyret som før i tida. Vi fekk også tak i eit gammalt øl-beger i tinn, som er 100 år gammalt. Øl, eller sul som det heite, er noko av det som danskane drakk attåt grauten, derfor ønskte vi å ha denne med. Saman med den hadde vi ein gammal boks som stod kanel på av Friele. Vi veit ikkje kor gammal denne er. (Notaker. 2006. s.41)

Heile forarbeidet til utstillinga denne dagen gjekk ut på å lage graut og bringe den trygt fram til Haualeite. Dette gjorde at vi måtte sette oss inn i historia til grauten og korleis den vart eten for så å vidareformidle den til dei besøkande, samtidig som vi testa kor mykje havregryn vi trengte i forhold til kor mykje vi kjøpte inn.

Erfaringar

Mine erfaringar etter denne dagen er kor artig folk syns det er med graut. Eg er overraska at det var så mange, spesielt barn som syns at havregrynsgraut var godt. Dette var faktisk første gang eg sjølv smakte på havregrynsgraut, og første gang eg lagde riskrem og kjøleskapsgraut. Som nemnt er det ikkje like vanlig med graut som det var før i tida, det merka eg spesielt sjølv fordi vi har veldig lite graut. Eg kjem sikkert til å fortsette med å lage graut heime, fordi det er både godt og enkelt.

Kva som burde blitt gjort annleis

Eg merka at det var ikkje så interessant inne med oss i forhold til dei andre gruppene, der barn kunne vere meir aktive. Det var eigentlig meininga at barna skulle få røre i grauten, men dette vart gløymt. Om eg skulle ha gjort dette igjen hadde eg laga til eventyrstund for barna. For eksempel at ein gong i timen kunne barna sette seg rundt bordet og få smake på graut mens ein av oss fortalte ein historie om graut, spør spørsmål som «Setter dokke ut graut til nissen?» og «Korleis du trur dei åt graut på 1800 – talet». Dette for å gjere det meir interessant og la barna ta del i diskusjonar samtidig som vi enklare fekk formidle det vi kunne i staden for at barna bare går før vi hadde snakka ferdig.

Kjeldeliste:

Høberg,E.(2016, 20. april) Norsk mat og matkultur. Henta 5. oktober 2017 frå https://snl.no/Norsk_mat_og_matkultur 

Naturfagsenteret (2014,21.mai). Grautstriden. Henta 5.oktober 2017 frå  https://www.naturfag.no/artikkel/vis.html?tid=2078020&within_tid=2078018

Notaker,H. (2006). Mat og måltid. Oslo: Aschehoug.

Vedlegg:

 

Den 17. – 18. august hadde vi den første samlinga i Volda der vi fekk lære om safting, sylting og hermetisering av frukt og grønsaker, samt opplæring om konservering i forhold til å lage desse produkt. Oppgåva vi fekk etter denne samlinga var å lage to konserverte produkt ved å safte, sylte eller hermetisere frukt eller grønsakar, frysing var ikkje eit godkjent konserveringsmetode. Eg valte og teste ut to typar saft metodar, ein med sileklede og ein med saftkokar. Dette gjorde eg for å lære meg om to forskjellige måtar å lage saft på, samt kva slags metode som passar best for meg. Den eine safta vart av eple og den andre av jordbær, men eg kjem kun til å fortelje om den eine prosessen i dette innlegget. Vidare lagde eg bringebærsylte.

Konservering og hygiene

På forelesinga vår om safting, sylting og hermetisering lærte vi om ulike måtar å konservere på i forhold til dette temaet. Konservering brukar vi for at frukt og grønsaker skal halde seg over lengre tid utan å bli overmodne. Det finnes forskjellige konserveringsmetodar som for eksempel kjøling, frysing, hermetisering og tilsetting av syre eller sukker. Det finnes to årsakar til at frukta blir øydelagt, det har med kjemiske og biologiske prosessar å gjere; enzym og mikroorganismar. (K. Ryslett, safting, sylting og hermetisering, 18. august 2017) (Fooladi,2009) 

Dei kjemiske prosessane er reaksjonar med oksygen frå lufta. Varmar ein opp enzym mistar den funksjonsevnen permanet, dette hindrar nedbryting av frukta som for eksempel brunfagen. Mikroorganismer er bakteriar, mugg eller gjær, dei trivast i ein temperatur på 10 – 40º, ved høgare temperatur dør den, samtidig som den treng vatn for å overleve. Vidare lærte vi korleis ein reingjer flaskene og glasa under denne prosessen. (Fooladi,2009)

Det er viktig å vere hygienisk når ein skal jobbe med konservering. Når det kjem til safting og sylting må glasa og flaskene vere steriliserte, dette for å drepe mikroorganismar slik at dei ikkje formeirer seg. I denne prosessen kombinerar vi varmen frå glassa saman med sukker for å hemme mikroorganismane. (Fooladi,2009)

Dette gjer du ved å legge flaskar og glas i omen på 100º og la dei varmast i minimum 10 min. Lokk og korkar legg du i ein kjele med vatn på rundt 70 – 80º. Når du skal fylle flaskane må du bruke ei trakt for å få meir kontroll og ikkje søle på kanten. Fyll heilt opp for å unngå luft for å unngå at frukta blir mørka og vitamina forsvinn. (K. Ryslett, safting, sylting og hermetisering, 18. august 2017)

Safting av jordbær i sileklede

Ingrediensar

896g jordbær.  For at eg skulle få over 1kg med bær hadde eg også ned i 160g med bringebær
3 – 4dl vatn200 – 450g sukker pr liter saft.

Framgangsmåte
Skjær av stilken på jordbæra og legg dei i ein gryte med vatn. La bæra koke i ca. 10 min til dei har skifta farge og skrumpa seg men prøv å halde bæra heile på den måten blir det klarare og meir saft.

Monter opp sileklede over ein bolle eller gryte og legg bæra ned i sileklede. La bæra stå i ca. 30 min til alt safta har rent igjennom.

Når safta har fått rent igjennom måler du kor mykje saft du har og ut ifrå dette kor mykje sukker du blander inn. Husk å smak deg fram slik du får ei saft som passar til deg. Hell deretter safta på flaske.

Konklusjon

Eg syns dette var ein god måte å koke saft på. Metoden var lett å gjennomføre samt resultatet såg flott ut og smakte godt. Mitt største problem var når eg helte på flaska at det gjekk for fort slik at det skapte mykje bobler så safta rant over. På den måten blir ikkje toppen sterilisert.

Bringebærsylte

Ingrediensar

535g bringebær
1/4 pose med certo syltepulver ca. 11G
200g sukker.

Framgangsmåte
Kok opp bringebæra under lokk og mål opp sukkeret og certoen. Ha dette opp i gryta med bær og bland dette godt saman til all sukkeret og certoen er oppløyst. Smak på sylta og ha evt meir sukker om dette er ønskelig. La sylta få ein raskt oppkok i nokon få minuttar. Når dette er ferdig kan du ha sylta på glas.

Konklusjon

Eg fekk tak i to pakkar med frosne dessert-bær når eg skulle gjere denne oppgåva. Når eg målte dei var det ikkje meir enn 535g med bær. Dette gjorde at eg måtte halvere heile oppskrifta som fekk konsekvensar for presentasjonen, sia planen min var å presentere sylta i Norgesglas. Utan om dette var oppskrifta og framgangsmåten enkel å følgje, samt resultatet av produktet smakte godt og hadde god konsistens.

Kjeldeliste

Fooladi, E. (2009, 8.oktober) Å tolke en gammel oppskrift på hermetikk. Henta 2. september 2017 frå http://www.naturfag.no/artikkel/vis.html?tid=1263000

Velkommen til Høgskulen i Volda. Dette er ditt første innlegg. Rediger eller slett den, og begynn å blogge!