Då var det på tide med eit nytt blogginlegg! Denne gangen vil eg fortelje om familiedagen på Volda Bygdetun den 24. September. Dette er ein del av arrangementet forskningsdagane. Forskningsdagane er eit arrangement for å vise fram kva som blir forska på ved høgskular og andre utdanningsinstitusjonar. Vi i mat, kultur og konservering fekk vise vår del på Haualeite.

På Haualeitet skulle vi dele oss i grupper for å så ha ei utstilling eller ein aktivitet i lag, som skulle omhandle ein norsk mattradisjon. Eg og Rosalyn slo oss saman og valde å ha utstilling om graut. Vi fann ut at vi ville ha ei utstilling som viste fram ulike sortar graut frå ulike tidsepokar, i tillegg til å lage vassgraut for smaksprøver. Gjestane kunne også ta med seg oppskriftene til dei ulike grautsortane vi hadde laga, slik at dei også kunne prøve dei ut heime.

Byggrynsgraut

Grauten er like gammal som Noreg sjølv, om ikkje eldre. Grauten var fast kvardagskost fleire gongar om dagen. Her har vi laget ein god gammal variant.

2 dl byggryn

5 dl vann

5 dl ekstra lett mjølk

1/2 ts salt

Legg byggryna i kaldt vatn over natta. Hell av vatnet. Ha mjølk, byggryn og salt i ein kjele og kok opp under omrøring. La grauten småkoke i ca 20 minutt, eller til byggryna er møre.

 

Rømegraut

Spekemat og rømegraut har lange tradisjonar i Norge. Utrulig godt er det også. Rømegraut kan du lage enkelt frå grunnen av, men du får også kjøpt det ferdig i butikken. Server smør, sukker og kanel til.

5 dl seterrømme

2 dl kveitemjøl

5 dl mjølk

1 ts salt

La rømmen koke i ca. 5 minutt. Sikt i halvparten av mjølet og rør kraftig. La det stå å koke på svak varme til smøret (feittet) piplar fram. Ta av smøret med ei skei før du rører inn resten av mjølet og sper på med mjølka. Spe på litt mjølk av gangen og rør godt mellom kvar gong. La grauten småkoke i ca. 5 minutt før du smakar til med salt.

 

Fagstoff

Når vi skulle formidle grauten si historie tok vi utgangspunkt i boka til Henry Notaker; «mat og måltid». Han har gått gjennom heile landet for å finne informasjon om blant anna husmannskost, herregårdsmat og julemiddagar. Informasjonen som han har om graut starta på slutten av 1800 – talet og byrjinga av 1900 – talet, derfor vil dette vere hovudfokuset vårt.

Grauten si historie starta alt før vi hadde korn tilgjengelig, i Europa laga dei graut av bønner, erter og linser. I Noreg var grauten sett på som ein kvardagsrett over ein lengre periode og vart kokt med alle slags korn. På slutten av 1800 – talet kom valsemøllane som gjorde det mulig å få finare mjøl til grauten, dette gjorde at det vart meir avhengig av væska som blei brukt under kokinga. Den enklaste var vassgraut som vart kokt med vatn, utan om det hadde dei tilgjengelig mjølkeproduktar som søtmjølk, surmjølk, skumma mjølk, råmjølk, myse, smør og fløyte. (Notaker. 2006. s. 79)

I gamle dagar var det mest vanlig med to grautmiddagar om dagen, anten dugurd (lunsj) og kvelds, eller frukost og kvelds. Den første grauten som dei kokte vart eten varm, medan den andre vart eten kald. Det som var vanlig etter eldre Norsk tradisjon var å ha øl som sul til grauten, dette var mest vanlig for dei som budde i byen. I tillegg var det forskjell mellom grautane i by og bygd, bøndene lagde graut av bygg og havre medan byfolket lagde av finare mjøl. (Notaker. 2006. s.40-41 & 53)

«Sul er ein samlebetegnelse for saftig eller feit mat som vert ete som tilbehør til «hovudmaten» graut eller brød. Kan være både kjøtt eller fisk, flesk, melkeprodukter eller øl» [1]

Grauten fekk namn av etter kva slags innhald som var i den, eller i kva slags situasjon han vart ete i. Blandt desse har vi rømegraut og risengrynsgraut. Rømmegrauten vart omtalt som vår nasjonalrett og det var ein finare graut som vart kokt på sur fløyte. Det var denne grauten folk lagde til større samlingar som bryllaup og jonsok.   Risengrynsgrauten er den grauten som blir mest ete i Norge. (Notaker. 2006. s. 79 – 81)

På 1860 talet var det ein grautstrid mellom Peter Christen Asbjørnsen og sosiologen Eilert Sundt. Denne striden handla om mjølet i grauten. Asbjørnsen meinte at vi sløste mykje av mjølet når vi tilsette det etter at grauten var ferdig kokt. Medan Sundt meinte at vi ikkje skulle tvile på vår vår tradisjon og den kunnskapen som vi hadde fått.  [2]

 

Dagen på Haualeitet

Å vere på haualeitet var ei kjekk og spennande oppleving der vi vekk lært vekk kunskapen vi hadde fått om graut. Vi lagde masse graut-smaksprøver slik at alle som kom skulle får smake på havregrauten kokt på vatn. Vårt stand var ikkje like attraktiv som dei med aktivitet, men det kom likevel mange innom for å sjå på graut-utstillinga vår. Det var også koselig når nyskjerrige ungar fekk høyre om at dei åt byggraut i vikingtida, og at dei synest det var stilig at grauten låg i ei gammaldags skål sann at det såg ut som det gjorde før i tida. Det vi kunne gjort annerledes var at vi kunne laga standet vårt meir attraktivt for ungane ved å lage meir aktivitet ut av den. Men alt i alt synest eg det var ei fin oppleving å vere på haualeitet, og anbefalar barnefamiliar å ta turen neste år.

 

Kjelder

Notaker. 2006. Mat og måltid. Oslo: Aschehoug

Restemat. 2010. Mat, kultur og språk. [Blogginnlegg]. Henta frå http://restemat.blogspot.no/2010/08/mat-kultur-og-sprak.html

Naturfagsenteret. 2014. Grautstriden. Henta 21. september 2017 frå https://www.naturfag.no/artikkel/vis.html?tid=2078020&within_tid=2078018